COMPLOTTHEORIE: 32 meisjes zijn gestorven aan het HPV-vaccin Gardasil

HPV (humaan papillomavirus) is één van de meest voorkomende seksueel overdraagbare aandoening (SOA), die zowel mannelijke als vrouwelijke genitalia kan infecteren, en kan worden overgedragen via vaginale, anale of orale seks. Er bestaan verschillende types van HPV, waarvan een aantal een abnormale celgroei van huid en slijmvliezen kunnen veroorzaken. Indien deze abnormale celgroei niet tijdig behandeld wordt, kunnen er hierdoor, alnaargelang het type HPV, wratten op de genitaliën ontstaan, of bepaalde kankers zoals baarmoederhalskanker zich ontwikkelen. Het is onmogelijk om iedereen te vaccineren voor alle types HPV, en daarom worden er vooral vaccins ontwikkeld die bescherming bieden tegen de meest voorkomende types: 6, 11, 16 en 18. Eén van die vaccins draagt de naam Gardasil, waarbij Gardasil 9 bescherming biedt tegen in totaal 9 types van HPV en tot 90% van de gevallen van baarmoederhalskanker kan helpen voorkomen.

De veiligheid en effectiviteit van deze (en alle andere) vaccins wordt opgevolgd door de Amerikaanse CDC (Centers for Disease Control and Prevention). Onderdeel van de CDC is het programma VAERS (Vaccine Adverse Event Reporting System), die alle gegevens verzamelt over meldingen waarbij vaccins mogelijk nevenwerkingen kunnen veroorzaken. In het geval van Gardasil werd er melding gemaakt van 32 overlijdens en 11.916 gevallen van nevenwerkingen die plaats vonden na een HPV-vaccinatie. Strikt genomen klopt het inderdaad dat deze cijfers werden gemeld door de CDC, maar het gaat hier om ruwe data die vervolgens fout werd geïnterpreteerd door tegenstanders van vaccinatie. De gegevens van 32 overlijdens en bijna 12.000 gevallen van bijwerkingen zijn gebaseerd op de meldingen die VAERS ontvangen heeft. Meer dan dat is het echter niet: een cijfer met het aantal meldingen.

Een melding betekent op zich niet dat er ook een daadwerkelijk oorzakelijk verband is met het vaccin. Dit kan pas worden vastgesteld na voldoende analyse, onderzoek en evaluatie, wat dus nog niet gebeurd was met de circulerende gegevens. VAERS geeft dit ook zelf aan op hun website. Opmerkelijk is tevens dat het aantal meldingen van vermeende nevenwerkingen voor een bepaald vaccin plots stijgt wanneer dat vaccin veel negatieve aandacht krijgt in de media, ook al is die aandacht onterecht, omdat een vooringenomenheid bij mensen dan tot gevolg heeft dat ze plots verbanden zien die er in feite niet zijn en die ze anders niet eens hadden opgemerkt. In werkelijkheid ligt het aantal gemelde bijwerkingen na een HPV-vaccin niet hoger dan hun gemiddelde voorkomen in de bevolking (ongeacht of deze mensen gevaccineerd zijn of niet).

Het concept van een "sterftecijfer" na een bepaald vaccin is op zich dus betekenisloos als er geen onderzoek werd gedaan naar een causaal verband tussen de twee. Zo kan je ook een "sterftecijfer" gaan berekenen op basis van mensen die zijn overleden nadat ze een koffie hadden gedronken bij Starbucks. Aangezien er elke dag mensen daar koffie drinken, en er ook elke dag mensen overlijden aan een waaier van oorzaken, is het niet ondenkbaar dat een aantal mensen overlijden in een tijdspanne van slechts enkele uren nadat ze Starbucks-koffie hadden gedronken. Dat maakt nog niet dat die welbepaalde kop koffie hun dood heeft veroorzaakt.

Zodoende zijn de opgegeven cijfers dan ook geenszins representatief voor het aantal effectieve gevallen van overlijdens en bijwerkingen. In het geval van vermeende overlijdens ten gevolge van Gardasil, heeft onderzoek uitgewezen dat in geen enkel geval kon worden vastgesteld dat het vaccin de oorzaak was. Tussen juni 2006 en maart 2014 werden er in de Verenigde Staten alleen al zo'n 67 miljoen HPV-vaccins gegeven. 96 mensen zijn nadien overleden, waarbij in geen van de gevallen die konden worden onderzocht een causale link werd gevonden. De doodsoorzaken kunnen allerhande zijn, en op een groep van 67 miljoen mensen is het niet onmogelijk dat het toeval wil dat sommigen kort nadien komen te overlijden aan welke oorzaak dan ook. Die oorzaak ligt in elk geval niet bij het HPV-vaccin Gardasil; indien het effectief dodelijk zou zijn, zou het sterftecijfer immers hoger liggen dan 0,000143%.

GEEN OORZAKELIJK VERBAND

Er bestaat niets dat een 100% zekerheid of veiligheid biedt, en dat geldt ook voor vaccins. Ondanks vele voorafgaande onderzoeken, is het niet volledig uit te sluiten dat er in uitzonderlijk geval toch complicaties optreden die leiden tot de dood. Indien dat het geval is, dient de oorzaak van het overlijden grondig te worden onderzocht. In de meeste zulke gevallen kan echter niet worden aangetoond dat de complicaties en het overlijden een effectief gevolg zijn van vaccinaties zelf. Het is belangrijk te begrijpen dat er een wezenlijk verschil is tussen "overlijden door vaccinatie" en "overlijden na vaccinatie". Vaak wordt er verkeerdelijk geconcludeerd dat een overlijden vanzelfsprekend het gevolg is van een gebeurtenis (zoals een vaccinatie) die recent voordien heeft plaatsgevonden, terwijl de daadwerkelijke oorzaak vaak ergens totaal anders ligt.

Een voorbeeld om dit te illustreren: een man gaat naar de dokter om zich te laten vaccineren tegen een bepaalde ziekte. Wanneer hij terug thuis is, besluit hij wat klusjes in het huis op te knappen. Terwijl hij dit doet, slaat hij per ongeluk met zijn hamer op zijn hand. Zijn hand doet pijn en begint op te zwellen, en hij gaat naar de dokter. In principe kan bij de dokter dan worden genoteerd dat "zijn hand pijn deed en begon op te zwellen nadat hij het vaccin had gekregen", maar dat stelt nog geen causaal verband vast. Het zijn twee gebeurtenissen die, onafhankelijk van elkaar, na elkaar hebben plaats gevonden, maar hoe dan ook werd de zwelling van de hand veroorzaakt door de hamer en niet door het vaccin.

In een ander voorbeeld kunnen we kijken naar de ruwe data zoals we die vinden in de database van VAERS. Als we die ruwe data als representatief zouden beschouwen (m.a.w. dat alle meldingen effectief een causaal verband zouden hebben met het HPV-vaccin), zouden we tot wel heel vreemde conclusies komen als we hetzelfde doen met data van andere vaccins. Volgens de gegevens op VAERS zou het aantal gevallen van baarmoederhalskanker erg laag liggen bij mensen die een griepvaccin hebben gekregen. Als we die ruwe data letterlijk zouden interpreteren, zouden we moeten concluderen dat griepvaccins in staat zijn om baarmoederhalskanker te voorkomen. Geen enkele tegenstander van vaccins gaat dat echter beweren, terwijl ze wel gretig de schijnbaar nadelige informatie over het HPV-vaccin aanhalen. Ook artsen en wetenschappers zullen niet beweren dat griepvaccins baarmoederhalskanker kunnen voorkomen, omdat het hier gaat om statistische ruis en niet om een daadwerkelijk oorzakelijk verband. Het HPV-vaccin, daarentegen, biedt wél bescherming tegen baarmoederhalskanker.

Nevenwerkingen zoals pijn, zwelling, koorts e.d.m. zijn niet uit te sluiten bij een vaccin. Deze nevenwerkingen, in het geval dat ze zich zouden manifesteren, zijn in zo goed als alle gevallen ongevaarlijk en van voorbijgaande aard (zeker in verhouding tot de ziekte die ze dienen te voorkomen). In diezelfde periode tussen 2006 en 2014 werden er 29.684 meldingen gemaakt van mogelijke nevenwerkingen. In 8% van de gevallen werden de nevenwerkingen ernstig genomen (en dus als een gevolg van het vaccin beschouwd), hoewel het ook hier niet om levensbedreigende symptomen ging. We spreken hier dus over 0,04% van het aantal gevaccineerden dat nevenwerkingen heeft gemeld, en dus over 0,003% van het aantal gevaccineerden waarbij de nevenwerkingen effectief het gevolg van het vaccin waren. Het aantal gevallen met nevenwerkingen is bovendien niet aanzienlijk groter met HPV-vaccins dan met eender welk ander vaccin.

JENNY THOMPSON

Bij gebrek aan effectief bewijs om hun argumenten te onderbouwen, vallen aanhangers van de anti-vaccinatiecampagnes vaak terug op fout geïnterpreteerde informatie of uitspraken. Net zoals de cijfers van de CDC in de foute context worden geïnterpreteerd, worden ook uitspraken van gezaghebbende personen uit hun context gehaald. Zo circuleert er een video van Jenny Thompson van de Health Science Institute, die wordt aangehaald als vermeend bewijs dat Gardasil levensgevaarlijk zou zijn.

In werkelijkheid gaan de uitspraken van Thompson vooral over o.a. de politieke en morele aspecten die komen kijken bij HPV-vaccins voor jonge meisjes, de notie dat jonge meisjes verkeerdelijk zouden veronderstellen dat ze met dit vaccin immuun zijn voor alle seksueel overdraagbare aandoeningen (en niet enkel HPV), en dat het vaccin een 100% zekerheid biedt tegen baarmoederhalskanker. Wat de video niet toont, is bewijs dat Gardasil enigszin gevaarlijk zou zijn, en ook het citeren van de ruwe data van VAERS en CDC geldt aldus niet als effectief bewijs. Het HPV-vaccin blijkt in feite zelfs één van de meest veilige vaccins ter wereld te zijn.

DR. DIANE HARPER

In een andere circulerende hoax wordt beweerd dat Dr. Diane Harper in 2009 zou hebben "toegegeven" dat Gardasil en Cervarix niet werken, gevaarlijk zijn, en niet getest werden. Harper zou uit de biecht gepraat hebben, zodat "ze 's nachts terug zou kunnen slapen". Tevens wordt ze voorgesteld als een "leidinggevende in het onderzoek naar de ontwikkeling van Gardasil en Cervarix", terwijl haar effectieve bijdrage aan het onderzoek veel beperkter was dan dat. Ook hier worden de uitspraken fout geïnterpreteerd: Harper uitte haar bezorgdheid over hoe lang de vaccins effectieve bescherming kunnen bieden tegen HPV.

Het gaat hier dus niet om de veiligheid van het vaccin op zich, maar wel om de verwachte resultaten en of die het kostenplaatje al dan niet kunnen verantwoorden. Ook uitte ze haar bezorgdheid dat sommige vrouwen zich zouden laten vaccineren om dan geen andere nodige maatregelen meer te nemen teneinde zich te beschermen tegen SOA's. Nergens heeft ze gezegd dat Gardasil "niet werkt", "niet werd getest", of "gevaarlijk" is. Soms wordt een interview met CBS aangehaald als zijnde bewijs van het tegendeel, maar ook hier heeft ze die uitspraken nergens gedaan. Ze geeft zelfs aan dat ernstige risico's verbonden aan het vaccin heel uitzonderlijk zijn, en dat ze akkoord gaat met Merck en de CDC dat Gardasil veilig is voor de meeste meisjes en vrouwen. Dit heeft ze ook in andere interviews herhaald, en niet enkel over Gardasil maar ook over Cervarix.

ANDERE HOAXES OVER GARDASIL

Beweringen dat HPV-vaccins niet of onvoldoende werden getest, zijn eveneens onwaar. Bij de eerste klinische onderzoeken werd het vaccin toegediend bij 20.000 vrouwen met een leeftijd van 16 tot 26 jaar, verspreid over 33 landen. De resultaten van deze onderzoeken toonden een effectiviteit aan die de 100% benaderde in het voorkomen van abnormaliteiten die kanker aankondigen in de cellen van de baarmoederhals veroorzaakt door HPV type 16 en 18. In een ander klinisch onderzoek werd het vaccin toegediend bij 4000 mannen met een leeftijd van 16 tot 226 jaar, verspreid over 18 landen. Uit deze resultaten bleek dat het vaccin bij mannen een effectiviteitspercentage van 90% heeft in het voorkomen van genitale wratten en abnormaliteiten geassocieerd met genitale kankers. Het vaccin toont ook een effectiviteit van 78% in het voorkomen van anale ziekten veroorzaakt door HPV types 6, 11, 16 en 18. Er zijn wel degelijk grootschalige onderzoeken gebeurd naar de veiligheid van het HPV-vaccin, en die hebben uitgewezen dat er geen gevaar voor ernstige nevenwerkingen zijn.

Andere hoaxes beweren dat het HPV-vaccin gevaarlijk zou zijn voor zwangere vrouwen, terwijl in werkelijkheid het vaccin geen negatieve invloed heeft op de foetus. Ook is er geen enkel bewijs dat het HPV-vaccin zelf seksuele losbandigheid zou veroorzaken bij meisjes, en dat ze aldus seksueel meer actief zouden worden hierdoor. Beweringen dat het vaccin de eierstokken van de vrouw vernietigen zijn eveneens onzin. Het HPV-vaccin kan tevens geen kanker of andere HPV-gerelateerde ziekten veroorzaken, want het vaccin bevat immers niet het virus zelf (noch actief, noch inactief). Wanneer je je laat vaccineren, maakt je lichaam antistoffen aan die het echte virus kunnen aanvechten als je er in de toekomst mee zou worden geïnfecteerd. Ondanks alle onbewezen beweringen op tal van complottheorieënwebsites, is het HPV-vaccin bijzonderveilig en effectief bevonden.

Wie bezorgd is om vaccins in het algemeen, verwijzen we graag naar ons artikel Misvattingen en valse mythes omtrent vaccins.

BIG PHARMA

In voorkomend geval wordt er beweerd dat de zogenaamde "Big Pharma" opzettelijk mensen ziek zou willen maken aan de hand van vaccins, want "aan zieke mensen verdienen ze meer geld". Farmaceutische bedrijven zijn inderdaad geen liefdadigheidsinstellingen, en zullen zoals eender welk ander bedrijf winst proberen te maken met de verkoop van hun producten. Het maken van winst op zich hoeft echter niet noodzakelijk als immoreel beschouwd worden, en is al helemaal geen reden om farmaceutische producten te weigeren. Autozetels worden ook massaal geproduceerd en verkocht met hoge winstmarges, maar dat is nog geen reden om geen autozetel in je voertuig te willen.

Het feit dat we hier spreken over grote winstbedragen in de farmaceutische sector (want iedereen wordt vroeg of laat wel eens ziek) impliceert echter nog niet dat er vanzelfsprekend ook sprake is van immorele handel, kwalijke motieven of een geheim complot "om mensen zoveel mogelijk ziek te maken en te houden". Af en toe komen er illegale praktijken in die farmaceutische industrie aan het licht en worden sommige mensen veroordeeld in rechtszaken, maar dit is geen reden om het kind met het badwater weg te gooien en de hele farmaceutische sector over één kam te scheren. Illegale praktijken vinden wellicht in zowat alle industrieën plaats, en zijn dus niet exclusief voorbehouden aan de farmacie. Een gezond wantrouwen is niet slecht, zo lang dat wordt gebaseerd op kritisch, logisch en rationeel onderbouwde argumenten en niet op paranoia en complottheorieën.

Hoewel de farmaceutische sector wel degelijk winst maakt met de verkoop van vaccins, is die winst slechts klein in verhouding met die van de verkoop van bepaalde andere geneesmiddelen zoals viagra. In 2013 was de winst van drie topbedrijven (Sanofi Pasteur, Glaxo SmithKline en Novartis) zo'n $3,1 miljard USD. Dat klinkt als een enorm groot bedrag, maar toch is dat in verhouding bijzonder klein als je weet dat de totale winstmarge zowat $1 biljoen USD was; de opbrengst van de verkoop van griepvaccins maakte daar dus amper 0,3% van uit. Kortom, de winstmarge is gewoon te klein om zelfs nog maar de moeite te doen een gigantisch complot te smeden en het risico te lopen te worden betrapt. Als het echt de bedoeling was van de farmaceutische industrie om de mensen ziek te houden, zouden ze beter géén vaccins op de markt brengen, want de verkoop van medicijnen levert nu eenmaal meer winst op dan de verkoop van vaccins. De griep is nu eenmaal een kostelijke zaak, die in de Verenigde Staten alleen al op jaarbasis een directe kost van maar liefst zo'n $4,6 miljard USD met zich meebrengt, en een totale jaarlijkse kost van $87 miljard USD.

DEPOPULATIE EN ANDERE COMPLOTTHEORIEËN

Sommige complotdenkers gaan nog een stap verder, en veronderstellen dat de farmaceutische industrie opzettelijk mensen wil doden met hun vaccins, als onderdeel van één of ander "depopulatieprogramma". Naast het feit dat dit soort beschuldigingen van doodslag kunnen worden beschouwd als laster, tart het tevens alle logica, want dode patiënten hoeven geen medische zorg meer en brengen dus al helemaal niets op voor de farmaceutische industrie. Zelfs al zouden ze toch een andere, onbekende reden hebben hiertoe, en opzettelijk mensen willen doden met vaccins, dan zijn ze in hun opzet duidelijk niet geslaagd. Het kan moeilijk als rendabel worden beschouwd als je een dodelijk vaccin op de markt brengt, waarmee uiteindelijk slechts 96 mensen van de 67 miljoen gevaccineerden komen te overlijden. Bovendien blijft de wereldbevolking elk jaar opnieuw gestaag stijgen, waardoor er al helemaal geen indicaties zijn van vermeende depopulatieprogramma's.

Als we hypothetisch zouden veronderstellen dat vaccins totaal niet zouden werken (zodat de farmacie de winst van de verkoop ervan opstrijkt, én die van de verkoop van medicijnen omdat mensen dan toch ziek worden), impliceert dit dat zowat alle artsen, apothekers, wetenschappers en onderzoekers over de hele wereld (en dan spreken we over miljoenen mensen) mee in een complot zitten om dit strikt geheim te houden, wat erg onwaarschijnlijk is. Hoe groter een complot, en hoe meer mensen erbij betrokken zouden zijn, hoe minder kans het heeft op slagen zonder dat er een lek ontstaat, en dus hoe minder realistisch. Ondanks de omvang en macht van zo'n vermeend complot zouden de machthebbers er dan vooralsnog niet in slagen om complottheorieënwebsites en kwakzalverijwebsites zoals Mercola en Natural News het zwijgen op te leggen, wat al helemaal duidt op het ontbreken van de nodige realiteitszin. Zelfs al was er daadwerkelijk een "lek" in "het complot", lijkt het onwaarschijnlijk dat enkel zulke complottheorieënwebsites erover schrijven en niet de gewone media, tenzij je gelooft dat ook de gewone media over de hele wereld mee in het complot zit, wat het complot op zich nóg groter maakt, nóg meer mensen bevat en dus nóg meer onrealistisch maakt.

Naast dit alles worden vaccins niet enkel aangeraden door de farmaceutische industrie, maar ook door tal van gezondheidsorganisaties, overheden en andere academische organisaties zoals universiteiten. Als je uitgaat van het idee van een gigantisch wereldwijd complot, impliceert dit dat ook overheden (vaak van landen die elkaars rivaal zijn) in het geheim samenwerken om ervoor te zorgen dat de farmacie meer geld zou verdienen. En dat maakt de complottheorie nóg maar eens groter dan ze al werd verondersteld te zijn (en uiteraard dus nóg meer ongeloofwaardig). Het zou tevens een slechte keuze zijn van de overheid om mensen opzettelijk ziek te houden, want zieke mensen kosten de staat nu eenmaal geld - de overheid heeft er dus eerder baat bij om mensen gezond te houden. En dat doe je d.m.v. preventieve vaccins. Geloof je nog steeds dat de overheden en de farmacie deel uitmaken van één groot complot, lees dan dit.

Bronnen:

- http://www.rense.com/general85/gard.htm [bron van de hoax]

- http://articles.mercola.com/sites/articles/archive/2013/07/16/hpv-vaccine-effectiveness.aspx [bron van de hoax]

- http://www.naturalnews.com/041644_Gardasil_vaccination_scam_HPV_vaccine.html [bron van de hoax]

- http://www.earth-matters.nl/5/7516/gezondheid/de-gevaren-van-de-hpv-vaccins-gardasil-en-cervarix-bijwerkingen-baarmoederhalskanker.html [bron van de hoax]

- http://www.wanttoknow.nl/overige/baarmoederhalskanker-vaccinatie-waar-zijn-we-mee-bezig/ [bron van de hoax]

- http://www.martinvrijland.nl/2013/07/01/de-verborgen-gevaren-van-vaccinaties/ [bron van de hoax]

- http://www.gewoon-nieuws.nl/2013/08/vaccin-tegen-baarmoederhalskanker-vernietigt-eierstokken/ [bron van de hoax]

- https://www.facebook.com/natuurwinkels/posts/529528477120250 [bron van de hoax]

- http://www.cdc.gov/hpv/whatishpv.html

- http://news.tamhsc.edu/?post=the-hpv-vaccine-busting-5-of-the-most-common-myths

- http://www.cdc.gov/hpv/vaccine.html

- http://www2.mdanderson.org/cancerwise/2014/12/understanding-the-new-hpv-vaccine.html

- http://www.mdanderson.org/patient-and-cancer-information/cancer-information/cancer-topics/prevention-and-screening/health/hpv-myths.html

- http://vaers.hhs.gov/index

- http://www.snopes.com/medical/drugs/gardasil.asp

- https://vaers.hhs.gov/data/index

- http://www.forbes.com/sites/matthewherper/2012/05/03/here-is-how-we-know-gardasil-has-not-killed-100-people/

- http://pharma.about.com/od/BigPharma/a/Side-Effects-Associated-With-Gardasil.htm [bron van de hoax]

- http://www.forbes.com/sites/matthewherper/2012/05/03/here-is-how-we-know-gardasil-has-not-killed-100-people/2/

- http://scienceblogs.com/insolence/2012/11/28/h1n1-vaccine-and-miscarriages-more-antivaccine-fear-mongering-about-flu-vaccines/

- http://www.cdc.gov/vaccinesafety/Vaccines/HPV/hpv_faqs.html#seven

- http://www.skepsis.nl/blog/2013/08/mazelen-%E2%80%93-misverstand-1-dood-na-vaccinatie/

- https://www.youtube.com/watch?v=msoyRYSoSJk [gedeeltelijke bron van de hoax]

- http://www.skepticalraptor.com/skepticalraptorblog.php/one-stop-shop-science-myth-debunking-gardasil/

- http://www.skepticalraptor.com/skepticalraptorblog.php/gardasil-researcher-against-vaccine-myth-debunked/

- http://www.cbsnews.com/news/gardasil-researcher-speaks-out/

- http://www.badscience.net/2009/10/jabs-as-bad-as-the-cancer/

- http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3216348/?tool=myncbi

- http://www.hpvvaccine.org.au/parents/myths-and-facts-about-hpv-and-the-vaccine.aspx

- http://www.mdanderson.org/patient-and-cancer-information/cancer-information/cancer-types/anal-cancer/index.html

- http://www.skepticalraptor.com/skepticalraptorblog.php/large-study-supports-safety-gardasil-hpv-vaccine/

- http://www.cdc.gov/vaccinesafety/Vaccines/HPV/hpv_faqs.html#six

- http://www.mdanderson.org/patient-and-cancer-information/cancer-information/cancer-topics/prevention-and-screening/health/hpvvaccination.html

- http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm6229a4.htm?s_cid=mm6229a4_e

- https://web.archive.org/web/20141022081657/http://www.hpvinfo.ca/teens/myths-about-hpv

- http://www.skepticalraptor.com/skepticalraptorblog.php/gardasils-safety-effectiveness-part-47-long-term-study/

- http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm6229a4.htm?s_cid=mm6229a4_e

- http://jid.oxfordjournals.org/content/early/2013/06/18/infdis.jit192.abstract

- http://www.skepticalraptor.com/skepticalraptorblog.php/flu-vaccine-myth-big-pharma-profits/

- http://www.kaloramainformation.com/article/2014-04/Quadrivalents-Boost-Flu-Vaccine-Sales

- http://www2.deloitte.com/content/dam/Deloitte/dk/Documents/life-sciences-health-care/Global-LS-sector-report-2014.pdf

- http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18850761

- http://www.cdc.gov/niosh/topics/flu/activities.html

- http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17544181

- https://www.facebook.com/natuurwinkels/posts/529528477120250 [bron van de hoax]

- http://www.cdc.gov/flu/protect/keyfacts.htm

- http://www.slate.com/articles/health_and_science/pandemics/2012/12/flu_vaccine_safety_tamiflu_and_vaccines_save_lives_and_show_public_health.1.html